HIGHBREEDS

Οι αρχαίοι Έλληνες που συνέθεταν μύθους σε μία προσπάθεια να εξηγήσουν την σκοτεινή προέλευση του κόσμου και να καταρτίσουν έναν κώδικα δεοντολογίας αναφοράς για έναν αμοιβαίως κοινό πολιτισμό. Οι μύθοι εμφανίστηκαν αρχικά στην προφορική παράδοση και ακολούθως στη λογοτεχνία και τις εικαστικές τέχνες του καιρού – ζωγραφική και γλυπτική. Οι παλαιότερες γνωστές λογοτεχνικές πηγές, τα επικά ποιήματα του Ομήρου Ιλιάδα και την Οδύσσεια, επικεντρώνονται στον Τρωικό πόλεμο και τα επακόλουθά του. Δύο ποιήματα του Ησιόδου, η Θεογονία και το Έργα και Ημέραι, περιέχουν πολλές περιγραφές για τη γένεση του κόσμου, τη διαδοχή των θείων κυβερνητών, τη διαδοχή των ανθρωπίνων εποχών, την προέλευση του ανθρωπίνου δράματος και την προέλευση των θυσιαστικών πρακτικών. Oι μύθοι επιπλέον διατηρήθηκαν στους ομηρικούς ύμνους, σε αποσπάσματα του Επικού Κύκλου, στα λυρικά ποιήματα, στα έργα των τραγικών του 5ου π.Χ. αιώνα, στα γραπτά των μελετητών και των ποιητών της Ελληνιστικής Εποχής, καθώς και σε κείμενα από την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από συγγραφείς όπως ο Οβίδιος, ο Πλούταρχος και ο Παυσανίας. Ένα από τα πιο καινοτόμα επιτεύγματα της κλασικής μυθολογίας είναι η εφεύρεση των υβριδίων – φανταστικών πλασμάτων που εύγλωττα συνδυάζουν τμήματα διαφορετικών ειδών σε ένα ενιαίο σώμα, πράγμα αδιανόητο με πραγματικούς όρους, αλλά πειστικό ως αποκύημα της φαντασίας. Έτσι έκαναν την εμφανισή τους τέτοια υβρίδια όπως οι Άρπυιες, η Γοργόνα, ο Γρύπας, ο Δράκος, ο Ερμαφρόδιτος, η Έχιδνα, ο Κένταυρος, ο Κέρβερος, η Λερναία Ύδρα, η Μέδουσα, ο Μινώταυρος, ο Πήγασος, η Σειρήνα, η Σφίγγα, ο Τυφώνας και η Χίμαιρα. Η κορύφωση των υβριδίων μπορεί να θεωρηθεί ο Δράκος που ο Αλφρέντ Ζακμάρ αριστοτεχνικά δημιούργησε γύρω στο 1860 για να προφυλλάξει δια της γη, του νερού και του αέρα, κάθε πλευρά του Συντριβανιού του Σεν Μισέλ στο Παρίσι. Όλα τα παραπάνω πλάσματα δεν είναι παρά εφευρέσεις της ανθρώπινης φαντασίας εκτείνοντας τα όρια και το φάσμα της. Παρόλο που υπάρχουν μόνο στη σφαίρα της φαντασίας, συζητούνται και αναλύονται ως πραγματικές προκλήσεις για τους κλασικούς κανόνες και τις ορθολογικές συμβάσεις, το οποίο πιθανώς εξηγεί καλύτερα την ετυμολογία του όρου. Η λέξη υβρίδιο προέρχεται από τον αρχαίο ελληνικό όρο ὕβρις (βρισιά), που σημαίνει προσβολή ή οργή, με ειδική αναφορά στη λαγνεία και ως εκ τούτου, μία προσβολή στη φύση, ένα μικτογέννημα (Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα). Οι άνθρωποι εφηύραν τα υβρίδια ως ένα μέσο για να προκαλέσουν με αυτά μέχρι σήμερα αθέατα άκρα φόβου και δέους, με τελικό στόχο να αποκαταστήσουν την τάξη και να επιβεβαιώσουν την αρχή σχετικά με την ισορροπία δυνάμεων. Ανεξαρτήτως της αδέξιας εμφάνισης τους, είναι συχνά εμπνευσμένα από την καθημερινή ζωή – τις ανθρώπινες σχέσεις, το ζωικό βασίλειο, τα φυσικά φαινόμενα και τις τεχνικές προόδους ή τα οράματα. Παρά τη μεταφυσική ποιότητά τους, τα υβρίδια είναι ευάλωτα και τελικώς υποκύπτουν στην ανθρώπινη ευφυΐα. Χρειάστηκαν αρσενικοί ημίθεοι ή προικισμένοι ανθρώπινοι ήρωες, όπως ο Βελλεροφόντης, ο Ηρακλής, ο Θησέας, ο Ιάσων, ο Οδυσσέας, και ο Περσέας, για να τα δαμάσουν ή να τα εξοντώσουν. Με την πτώση της αρχαιότητας και την άνοδο του χριστιανικού κόσμου, ο λατινικός όρος υβρίδα (hybrida) επινοήθηκε για να εφαρμοσθεί ιδιαίτερα στη βιολογία, ως ο απόγονος δύο ζώων ή φυτών διαφορετικών φυλών, ποικιλιών, ειδών, ή γενών, ιδίως παραγόμενα δια μέσω της ανθρώπινης χειραγώγησης για ειδικά γενετικά χαρακτηριστικά (Αγγλικό Λεξικό της Οξφόρδης). Ωστόσο, η κλασική ρίζα των υβριδίων, ως σημαντικό σύνθετο της φαντασίας, αναβίωσε μάλλον ανατρεπτικά στο μοντερνισμό. Σε έναν κόσμο που προσπαθεί να απαλλαγεί από την κλασική παράδοση και να δημιουργήσει τη δική του μυθολογία, το υβρίδιο έφτασε να σημαίνει ο,τιδήποτε προέρχεται από ετερογενείς πηγές, ή να αποτελείται από στοιχεία διαφόρων ή αταίριαστων ειδών. Η νέα τάση της πρωτοπορίας να αντικειμενοποιήσει τα υβρίδια προέκυψε αξιοσημείωτα με την συχνά εισηγμένη παρομοίωση στο Άσμα 6 του 1868 του Κόμη ντε Λωτρεαμόν που περιγράφει ένα νεαρό αγόρι, «όμορφο […], όπως η τυχαία συνάντηση επάνω σε ανατομικό τραπέζι μίας ραπτομηχανής και μίας ομπρέλας» (Λωτρεαμόν 1938:256). Αυτός ο ερωτικός στοίχος, που ο Μαν Ρέι απεικονίζει το 1933, χρησιμοποιήθηκε συχνά από τον Αντρέ Μπρετόν ως παράδειγμα της σουρεαλιστικής εξάρθρωσης και είχε σημαντική επίδραση στη μοντέρνα τέχνη, ειδικά όπως τα ‘ενισχυμέναready-mades’ του Μαρσέλ Ντυσάν διευκρινίζουν. Αυτός ο μοντερνιστικός πειραματισμός προίκισε τα υβρίδια με συναρπαστική νέα ζωή και εννοιολογική διάσταση, η οποία εξακολουθεί να τροφοδοτεί την πρωτοπορία. Ο μεταμοντέρνος πολιτισμός διακηρύσσει τον υβριδισμό μεταξύ των πραγματειών του αντιρατσισμού, της μεταποικιακής, της ταυτότητας, της πολυπολιτισμικότητας και της παγκοσμιοποίησης. Σήμερα, κάθε πτυχή της τέχνης έχει υποβληθεί σε υβριδισμό, από τη μορφή και το μέσο της στο χώρο και το πεδίο της έκφρασής της (Κέλλυ Μπάουμ 2009:94). Το περιεχόμενο της τέχνης έχει επίσης πάρα πολύ ριζοσπαστικοποιθεί ώστε να γίνει αντικείμενο μεταξύ ρηματικότητας και διεπιστημονικότητας (αυτόθι). Οι ίδιοι οι καλλιτέχνες εμφανίζουν έντονα σημάδια της υβριδοποίησης, αναπαράγοντας τον εαυτό τους ως κάτι επιπλέον της δημιουργικής τους ταυτότητας (αυτόθι). Την ίδια στιγμή, τα αρχετυπικά υβρίδια έχουν χάσει το αρχικό τους νόημα. Εξακολουθούν να επιβιώνουν ως απομεινάρια ενός ισχυρού πολιτισμού που κάποτε αποτελούσε τη βάση του δυτικού πολιτισμού. Πιο χαρακτηριστικά, πρωταγωνίστησαν από την αρχή στον κινηματογράφο, ο οποίος αναπτύχθηκε στη μαζική βιομηχανία της ψυχαγωγίας του 20ου και 21ου αιώνα, και εξακολουθούν να κάνουν έκκληση σε σκηνοθέτες, ως ένας εύκολος τρόπος για να συλλάβουν τη φαντασία του ευρύτερου κοινού και να γίνουν τεράστιες εισπρακτικές επιτυχίες όπως η Σύγκρουση των Τιτάνων του 1981 του Ντέσμοιντ Ντέιβις, που αναπαραστάθηκε το 2010 και ακολουθήθηκε από την Οργή των Τιτάνων το 2012. Η παρουσία τους στις ταινίες μαρτυρεί την επιμονή της κινηματογραφικής βιομηχανίας, ιδίως, να επιστρέφει στους μύθους˙ και αυτό δείχνει, αφενός, τη διαρκή επίδραση της κλασικής μυθολογίας και, αφετέρου, την κρίση του σύγχρονου πολιτισμού. Χάριν των υπερφυσικών ιδιοτήτων τους, τα υβρίδια γίνονται θύματα εξαντλητικής εκμετάλλευσης σήμερα αντί να χρησιμοποιούνται εποικοδομητικά. Αυτός είναι ο λόγος που το θέμα των υβριδίων επιλέχθηκε ως αντικείμενο της παρούσας έκθεσης – για να ανακτήσουν το κύρος τους, έτσι ώστε να οικειοποιηθούν με μια πιο κατάλληλη πρόθεση. Ο κύριος τίτλος της έκθεσης «Highbreeds» είναι ένα λογοπαίγνιο που απηχεί ομόφωνα την έννοια του προγονικού του αγγλικού όρου (hybrids). Αυτός ο πρόσφατα επινοημένος όρος συνδέεται με το Ντυσανικό ήθος στο έργο και των δύο συμμετεχόντων καλλιτεχνών – του Τζόνστον Φόστερ (γ. 1978) και του Διονυσίου Φραγκιά (γ. 1971) – και οι δύο μάστορες και χειριστές διαφορετικών μεθόδων και υλικών. Επιπλέον, ο τίτλος παραπέμπει στον αναζωογονητικό νέο τρόπο με τον οποίο ενσωματώνουν τη μυθολογία στα έργα τους. Επίσης μπορεί εννοιολογικά να προτείνει και ένα άλλο νόημα σε σχέση με την εργασία τους, ότι οι δικές τους δημιουργίες εκτρέφονται από ανώτερο απόθεμα. Ο Τζόνστον Φόστερ φέρνει μία απωλεσμένη αίσθηση χειροτεχνίας στα γλυπτά του, τα οποία δημιουργούνται από απορριμμένα, αποβεβλημένα υλικά που βρίσκει σκορπισμένα σε νησίδες αυτοκινητοδρόμων, πεταγμένα σε χωματερές, και εγκαταλελειμμένα σε σοκάκια. Αποτελούν αλληγορίες για την επιβίωση, αποδεικνύοντας ειρωνικά πώς τα απαραίτητα υλικά της φύσης μπορεί να μετασχηματισθούν για να υποστηρίξουν την ανθρώπινη ύπαρξη, αλλά στη συνέχεια συχνά απερίσκεπτα οδηγούνται στον κάδο απορριμμάτων. Στην ανάσταση αυτών των υλικών και την μετατροπή τους σε υπερβολικά και παραμορφωμένα πλάσματα, ο Φόστερ μας προειδοποιεί ότι η έλλειψη σεβασμού για το περιβάλλον μας μπορεί να οδηγήσει σε μερικές πολύ ασυνήθιστες και απρόβλεπτες συνέπειες. Τα πολυμεσικά έργα του Διονυσίου Φραγκιά, που είναι ελαιογραφίες επάνω σε διανοιγμένες επιφάνειες ή συναρμολογήσεις, συνδυάζουν την πολιτιστική, κοινωνική και πολιτική εικονογραφία από διάφορες φάσεις της ανθρώπινης ιστορίας ώστε να σχολιάσουν τις κυκλικές και ανταγωνιστικές τάσεις της ανθρώπινης φύσης προς την δημιουργία και την καταστροφή, με έμφαση στον τρόπο που η σημερινή ώθηση προς τη τεχνολογική πρόοδο, ενώ είναι γεμάτη υπόσχεση και ελπίδα, μπορεί να είναι επικίνδυνη. Τα έργα του, συχνά αντιπαραβάλλουν στοιχεία από πολύ διαχωρισμένες χρονικές περιόδους για να δείξουν τον τρόπο που σε όλη την ιστορία διάφορα σύμβολα, με τα οποία οι κοινωνίες μετρούν και αντιπροσωπεύουν τα αντίστοιχα ιδανικά τους, αποκαλύπτουν τη συγκρουσιακή δυαδικότητα της φύσης της ανθρωπότητας. Τα συμμετέχουντα έργα της έκθεσης Highbreeds – ένας ανάλογος αριθμός τόσο από τον Φόστερ όσο και από τον Φραγκιά – προβλέπονται να παρουσιάσουν αφενός μία σύγχρονη εκδοχή των αρχετυπικών υβριδίων και από την άλλη πλευρά πρόσφατα επινοημένα υβρίδια εμπνευσμένα από την εποχή μας. Αυτά τα έργα συνιστούν παραδείγματα των προσφάτων διεθνεών τάσεων στην παραγωγή καλών τεχνών – οικειοποίηση απορριμμένων βιομηχανικών υλικών για τον Φόστερ και υψηλής τεχνολογίας κοπή με εκτόξευση νερού σε συνδυασμό με παραδοσιακά ζωγραφισμένο ρεπορτάζ για τον Φραγκιά. Οι δύο καλλιτέχνες επαναθεωρούν τη συγχρονικότητα μέσω παλαιών μύθων που παράγουν νέα στοιχεία κωμωδίας, σάτιρας, παρωδίας και φάρσας. Έτσι, τα αρχετυπικά υβρίδια μπορούν να ξαναγεννηθούν με έναν τρόπο που μας αφορά ουσιαστικά και να επανακτήσουν επίκαιρη σημασία στην πραγματική ζωή σήμερα.

Του Μεγακλή Ρογκάκου, M.A., M.A. – Ιστορικού Τέχνης & Επιμελητή Εκθέσεων